असार २५, २०८२ बुधबार July 9, 2025

के नेपाल जाग्ला ? – पुरञ्जन आचार्य

शेयर गर्नुहोस:
फन्ट परिवर्तन गर्नुहोस:

लोकतान्त्रिक गणतन्त्र दिवसका दिन यो लेख लेख्न बसिरहँदा झन्डै डेढ दशक अगाडिका ती दिनहरू सम्झन पुगेँ । लाखौँ नेपाली हर्ष, उत्साह र नयाँ नेपाल निर्माणका लागि सडकमा निस्किएका थिए । त्यही भीडमा मेरो पनि झिनो स्वर मिसिएको थियो, ‘लोकतान्त्रिक गणतन्त्र जिन्दावाद’ भनेर । जब म गणतन्त्रको नारा लगाउँदै जोसिएर दुई हात उठाउँथेँ, मेरा एक मित्र सडकबाट फुटपाथमा चढ्थे । उनी भन्थे, ‘गणतन्त्रको नारा बढी भएन र ?’ राजनीतिक आन्दोलनहरू साना मुद्दामा उठ्छन्, तर नागरिकको विशाल सहभागिता र उत्सर्गले त्यसलाई युगान्तकारी बनाएका विश्वभर उदाहरण छन् । मेरा मित्र यो बुझ्न चाहन्नथे । इतिहासले कसरी आफ्नो दिशा निर्धारण गर्छ भन्ने लोकतान्त्रिक गणतन्त्रको नारासँग असहमत मेरा ती मित्र यसबीच कैयन्पटक सांसद भए, प्रभावशाली मन्त्री भए ।

नेपालमा राजतन्त्र अन्त्य भएको १५ वर्ष भयो । राजतन्त्र र लोकतन्त्रबीच झन्डै साढे ६ दशक घमासान द्वन्द्व चल्यो, जस्तो आज थाइल्यान्डमा चल्दै छ । दक्षिण एसियामा मात्र होइन, नेपालको लोकतान्त्रिक आन्दोलनको इतिहास, बलिदान र निरन्तरता विश्वकै लागि उदाहरणीय छ भन्ने मलाई लाग्छ । म केटाकेटी थिएँ । सम्झन्छु, मेरो घरछेउ विराटनगर मधुमारामा शिक्षा आर्जन गर्न भनी डेरामा बसेका राम र लक्ष्मण जुम्ल्याहा दाजुभाइलाई । आजभन्दा साढे चार दशकअगाडि उस्तै लुगा लगाएर क्रान्तिको सपना बोकेका ती जुम्ल्याहा दाजुभाइ ओखलढुंगामा हतियार लिएर क्रान्ति गर्न हिँडेका थिए । तर, तत्कालीन निरंकुश राजतन्त्रले उनीलगायत कैयन्लाई एकै चिहान बनायो ।

म सम्झन्छु, भर्खर जुँगाको रेखी बस्दै गर्दाका मेरा एक मित्र हामीबीचबाट एक दिन अचानक हराए । उनी मारिएको खबर धेरै पछि मात्र थाहा भयो । कलिलै उमेरमा क्रान्तिको सपना बोक्ने ती युवक मारिए भनी अझै पनि उनको घर परिवार विश्वास गर्दैन र छोरो आउँछ भनी आस लगाएर बाटो हेरी बसिरहेको छ । यहाँ म उसको नाम पनि उद्धृत गर्न सक्दिन । नेपालको लोकतान्त्रिक आन्दोलन कुनै एक वर्ष वा एक दशकको प्रयत्नबाट सम्भव भएको थिएन । झन्डै तीन पुस्ताको परिश्रम, निष्ठा र समर्पण भावबाट सम्भव भएको थियो । यो लडाइँ पीडाको लडाइँ थियो । हर्ष र उमंगको पनि थियो । विगतका पुस्ताले गरेको लोकतान्त्रिक संघर्षलाई वर्तमान पुस्ताले देशको इतिहासबाट बुझ्न नसके बर्माको सडकमा सेनाले चलाएको गोली र सामान्य नागरिकमाथि चढाएको ट्यांकबाट केही बुझ्न सक्छन् होला ।

सवा दुई सय वर्षअगाडि फ्रान्सको राज्यक्रान्तिलाई बेलायती कवि विलियम वर्डस्वर्थले प्रत्यक्ष हेर्न पाएकोमा आफूलाई र त्यो युवापुस्तालाई धन्य ठानेका छन्, जसले क्रान्ति गर्न सके । वर्डस्वर्थले क्रान्ति र नागरिकको ऊर्जा, उत्साह र हर्षबारे ‘द प्रिल्युड’मा बेजोड शब्दहरू खर्चेका छन् । फ्रान्सको राज्यक्रान्तिबाट विश्व नयाँ हुनेछ भनी उनी विश्वस्त थिए । विश्व नयाँ हुने क्रममा अघि बढ्यो पनि, यही क्रान्तिबाट । राजा, राजवंश, युद्ध, दरबार र भारदारबाहेक नागरिक पनि छन् भन्ने धारणा पहिलोपटक मानव जातिमा यही क्रान्तिबाट विश्वभर फैलियो । जस्तो, डेढ दशकअगाडिको लोकतन्त्रले नेपालमा निर्माण गरेको छ । फ्रान्सको राज्यक्रान्तिले स्वतन्त्रता, समानता र भाइचारा स्थापनाको जग समाजमा स्थापित गर्‍यो । यो लडाइँ समाप्त भएको छैन, अझै जारी छ । कोरोनाले निर्माण गरेको वर्तमान विश्वमा फ्रान्सेली राज्यक्रान्तिको उपदेयता र महŒव अझै मुखरित भएको छ ।

नेपालको लोकतान्त्रिक आन्दोलन कुनै एक वर्ष वा एक दशकको प्रयत्नबाट सम्भव भएको थिएन । झन्डै तीन पुस्ताको परिश्रम, निष्ठा र समर्पण भावबाट सम्भव भएको थियो । विगतका पुस्ताले गरेको लोकतान्त्रिक संघर्षलाई वर्तमान पुस्ताले देशको इतिहासबाट बुझ्न नसके बर्माको सडकमा सेनाले चलाएको गोली र सामान्य नागरिकमाथि चढाएको ट्यांकबाट केही बुझ्न सक्छन् होला ।

डेढ दशकअगाडिको लोकतान्त्रिक आन्दोलनबाट नेपालको इतिहासमा नेपालीले त्यही गरे, जे सवा दुई सय वर्षअगाडि फ्रान्समा भएको थियो । फरक के मात्र छ भने नेपालको राजतन्त्रले अभयदान पायो, आन्दोलनकारीहरूबाट । तसर्थ, आजभन्दा १५ वर्षअगाडि नेपालमा जे भयो, त्यो असाधारण थियो, युगान्तकारी थियो । त्यो कालखण्डले ल्याएको परिवर्तनलाई सुरक्षित राख्न मात्र सकिए योभन्दा ठूलो उपलब्धि वर्तमान पुस्ताका लागि अरू के हुन सक्छ र ? प्रश्न के छ भने नेपालमा १५ वर्षअगाडिको राजनीतिक परिवर्तन, जसले लोकतान्त्रिक गणतन्त्रमा ल्याएर नेपाली जनतालाई उभ्याइदियो, के त्यो जोगाउन राजनीतिक दलहरू सक्षम छन् ?
लोकतान्त्रिक गणतन्त्र आफैँ जोगिँदैन । यसलाई जोगाउनुपर्छ । केही दिनअघि गणतन्त्रविरोधी मेरा ती पुराना मित्रले फोनमा ‘अहिलेको राष्ट्रपति र पूर्वराजा ज्ञानेन्द्रमा आज तिमी कसलाई ठीक ठान्छौ ?’ भनी जिस्काए ।

यो प्रश्न गम्भीर मात्र थिएन, यसले गणतन्त्र नेपाललाई जिस्काइरहेको थियो । र, वर्तमान राजनीतिक अवस्था उल्टाउने चाहना पनि यसमा व्यक्त थियो । राजनीतिलाई उल्टो दिशामा हिँडाउने चाहना केही मानिसमा आउनु अस्वाभाविक होइन । अझ सरकारको नेतृत्व गर्ने प्रधानमन्त्री र प्रतिपक्षलगायत सबै राजनीतिक दलहरूबाट निराश नागरिकले राजनीतिको वैकल्पिक सोच ल्याउनु अन्यथा होइन पनि । नेपाल मात्र होइन, इतिहासमा ‘वैश्विक महामारी’ले अनेकन् उथलपुथल ल्याएका छन् । सरकार, साम्राज्य र सभ्यताहरू ढलेका छन्् । नयाँ निर्माण भएका छन् । नेपालमा हुँदैन भनी केही भन्न सकिने अवस्था छैन । यति मात्र भन्न सकिन्छ कि नेपालको दशा र दिशा यो महामारीबाट उल्टो गतिमा फर्काउने प्रधानमन्त्री ओलीको चाहनालाई रोक्न नेपाली नागरिक सचेत हुनैपर्छ ।

के हुन्थ्यो होला, आजभन्दा १५ सय वर्षअगाडिको एथेन्स राज्यको गणतन्त्रमाथि ‘वारियर स्पार्टा’ जाति युद्धमा विजयी नभएको भए ? चर्च र राजतन्त्रको उदय युरोपमा नभएर गणतन्त्रको विस्तार तिनैताका युरोपमा हुन्थ्यो कि । विश्वप्रसिद्ध पुस्तकका लेखक फरिद जकारियाले यही विषयमा प्रश्न उठाउँदै भर्खरै प्रकाशित आफ्नो पुस्तक ‘टेन लेसन फर अ पोस्ट पेन्डिमिक वर्ड’मा इतिहासमा घटित यस्ता कैयन् परिघटनाले देश र विश्वको दिशा बदलिएको उदाहरण प्रस्तुत गरेका छन् । नेपालमा मल्ल राजाले, जुन ढंगले उपत्यकामा उद्योग, व्यापार, कला, संस्कृति र सहरको विकास गरेका थिए, उनैबाट नेपालको एकीकरण भएको भए नेपाल आजभन्दा पृथक सुसंस्कृत, समृद्ध र सभ्य देश हुन सक्थ्यो कि ? यो पुस्तक पढ्दै गर्दा मलाई यस्तै तरंगहरू आइरहे ।

रामायणमा रामको नेतृत्वले किन जित्यो र माहाभारतमा कृष्णको जादू कति काम लाग्यो, यसका तथ्यपरक जानकारी छैनन् । तर, माथि उद्धृत गरिएको एथेन्सको गणतन्त्र हार्छ, स्पार्टाले जित्छ, किनभने पहिलो महामारी भनिने प्लेगको विनाशले एथेन्समा युद्ध गर्ने कोही हुँदैन । इतिहासको गति यहीँ रोकिँदैन, अगाडि बढ्छ । यही समय पूर्वी रोमन साम्राज्य, जुन आजको टर्कीको इस्तानबुलमा केन्द्रित थियो र पर्सियन साम्राज्य अर्थात् आजको तेहरान यसको केन्द्र थियो, बीच युद्ध सुरु हुन्छ । यही युद्धको पृष्ठभूमिबाट घुमन्ते र आपसी लडाइँमा रमाउने आदिवासी ‘जो लाल सागर र पर्सियन गल्फ’का बीच आवाद थिए, एकताबद्ध हुन्छन् । र, यिनलाई एकताबद्ध गराउने नेतृत्व इस्लाम धर्मका पैगम्बर मोहम्मदले गर्छन् । पहिलो प्लेगले विश्वको दिशा र दशा नै बदलिदिन्छ, यहाँबाट । एउटा नयाँ धर्म, सभ्यता र देवताको उदय महामारीबाट हुन्छ । अरबका खानावदोस (यायावर) जाति विश्वविजयीतर्फ लम्कन्छ ।

इस्लामको सर्वत्र उदय हुन्छ र यसैसँग बाँकी विश्व एक हजार वर्षसम्म झन्डै ‘अन्धकार युग’मा प्रवेश गर्छ । यो अन्धकार युगबाट पुनर्जागरणकाल आउन युरोपमा फेरि अर्को प्लेग महामारी आउँछ । ‘ब्ल्याक डेथ’ नामबाट चिनिने यो महामारीले युरोपको ५० प्रतिशत जनता मर्छन् । युरोपको सामन्तवाद र कृषि दासता यही प्लेगका कारण समाप्त हुन्छ । त्यति मात्र होइन, युरोपियनबीच एउटा अहं प्रश्न उठ्छ, ‘हामी मरिरहँदा हामीले आस्था, विश्वास र भरोसा गर्ने चर्च र देवता कहाँ थिए ? किन यिनले हामीलाई बचाउन सकेनन् ? यहीँबाट युरोपमा वैज्ञानिक विचार, पुनर्जागरणकाल र धर्मनिरपेक्षतावादको सोचले जबरजस्त जरा गाड्छ । महामारीको चिहानबाट आधुनिक युरोपको जन्म हुन्छ ।

के नेपालको दशा र दिशा कोरोनाको चिहानबाट सिर्जनशील मार्गतर्फ लम्केला ? 

१५औँ शताब्दीमा युरोपबाट अमेरिकी महाद्वीप पुगेका कोलम्बसले अमेरिका मात्र पत्ता लगाएनन् । अमेरिकामा बिफर पनि पुर्‍याए र त्यहाँका ८० प्रतिशत जनसंख्या बिफरबाट मारिए । एकजना इतिहासकारले युरोपको सेनाको भूमिकाभन्दा बिफरको भूमिका अमेरिकी द्वीप जित्न युरोपियनलाई सजिलो भयो भनी टिप्पणी गरेका छन् । अमेरिकी महाद्वीपको ‘एजटेक सभ्यता’, जसलाई माया सभ्यता पनि भनिन्थ्यो, युरोपियनको विजयसँगै समाप्त भयो र आज एजटेक मेक्सिकोमा एउटा फुटबल स्टेडियमको नाममा सीमित छ । इस्लाम धर्मको उदयको पृष्ठभूमि, युरोपको वैज्ञानिक सोच, पुनर्जागरणकाल र अमेरिकी महाद्वीपको एजटेक सभ्यता अन्त्यको सन्दर्भ नेपालको वर्तमान अवस्थामा कसरी जोडिन आउँछ ? यसको स्मरण किन गर्नुपरेको होला ? मुख्यतया जब शासक आफ्नो मूल दायित्वबाट पन्छिन्छन्, अर्थात् अनुत्तरदायी हुन्छन्, तब देशमा ठूलो अनिष्ठ आउँछ भनी सोचे हुन्छ । देश अन्धकारको युगतर्फ लम्कन्छ ।

जब म लाखौँ परिवार जीवन निर्वाहका लागि भारत, मलेसिया, मध्यपूर्व र विश्वका कुना–कुनामा कोरोनाबीच पनि जान परिवारसहित लाम लागेको देख्छु, अनी नेपाल अन्धकारको युगमा प्रवेश गर्न बाँकी रह्यो र ? भन्ने ठान्छु । के हुँदा अन्धकारको युग भन्ने । बिरामी भयो, उपचार छैन । काम गर्ने हात छ, रोजगारी छैन । सरकार छ, कर मात्र लिन्छ । स्कुल र विश्वविद्यालय छ, पढाइ छैन । देशमा नदी छ, खानेपानी छैन । नेपालका प्रधानमन्त्री ओली इतिहासको गतिलाई कम्युनिस्ट आवरणमा उल्टो दिशातर्फ मोड्न सक्रिय छन् । उनी कम्युनिस्ट हुन्, तर कर्मकाण्ड गर्दै नागरिकको धार्मिक भावनालाई राज्यसँग जोड्न खोज्दै छन् । यो नेपाललाई अन्धकारको युगमा प्रवेश गराउने प्रयत्न हो । पशुपतिमा सुनको जलप र अयोध्यापुरी नेपालमा छ भन्ने प्रधानमन्त्रीको बेतुकको अभियान र खर्च नेपालीलाई धर्मको अफिम चटाउने उद्योग हो । ओली माक्र्सवादी भनिन्छन्, तर माक्र्सविरोधी गतिविधि सबै गर्न रुचाउँछन् । देशमा लोकतान्त्रिक गणतन्त्र छ, ओली लोकतान्त्रिक गणतन्त्रविरोधी गतिविधि मात्र गर्न रुचाउँछन् ।

कोरोना महामारीमा नेपाली जनताको जीवन रक्षार्थ चाल्नुपर्ने रोजगारीका उपायहरू कहीँ सुनिएको छैन । दशौँ लाख नेपाली कोरोनाका कारण गरिबीको दलदलमा पुगे । काम गर्ने तरुण हातहरूलाई न देशमा काम छ, न जीवन रक्षा गर्ने उपायहरूबारे सरकारको नेतृत्व गर्ने प्रधानमन्त्रीको कुनै सोच छ । नेपालको राजनीतिक इतिहासमा राजनीतिक दलहरू अहिलेजति अक्षम र अकर्मण्य कुनै समय थिए भनी सोच्नुपर्ने हुन्छ । लोकतन्त्रको रक्षक भनी चिनिने नेपाली कांग्रेसका नेता शेरबहादुर देउवा मध्ययुगीन युरोपतर्फ नेपाललाई ढल्काउन खोज्ने ओलीको समर्थकझैँ देखिएका छन् ।

कांग्रेस पार्टी यतिखर के गर्दै छ ? मुलुकमा जान्न खोजी गर्दा पनि बुझ्न नसकिने भएको छ । के कांग्रेस जनताको राजनीति गर्दै छ ? कतैबाट पनि त्यसको पुष्टि भइरहेको छैन । जनताको राजनीति गरेको भए जनताको वाणी किन बोल्न सकिरहेको छैन ? के हो जनताको वाणी ? यतिखेर त्यसलाई पनि कांग्रेसले संज्ञानमा लिन नसकेको देखिन्छ । नेपालमा महामारीले अझै ताण्डव नृत्य गर्न पाएको छैन । भर्खर यसको कास्टिङ मात्र भएको हो कि भनी सर्वत्र सन्त्रास छ । कुनै नेपाली अहिले आफूलाई सुरक्षित ठान्दैनन् । कुनै नेपाली यतिखेर राज्यको भूमिकासँग सन्तुष्ट छैनन् । धन्य ! भारत र चीनबाट अनुदानमा आएको खोपले केही नेपालीले राहत पाए । अन्तमा, फेरि कसैले लोकतन्त्रका लागि ‘जिन्दावाद’ भन्नु नपरोस् भनी डेढ दशकअगाडि आन्दोलनका नेता गिरिजाप्रसाद कोइरालाले भन्थे । त्यस्तो होला ? के नेपालको दशा र दिशा कोरोनाको चिहानबाट सिर्जनशील मार्गतर्फ लम्केला ? युरोप, अमेरिका र इस्लाम महामारीको चिहानबाट उठेका हुन् । नेपाल पक्कै जाग्नेछ भन्ने नारा कहिले सार्थक होला ? नयाँपत्रिका

युगखबर अनलाइनमा प्रकाशित कुनै सामग्रीबारे कुनै गुनासो, सूचना तथा सुझाव भए हामीलाई [email protected] मा पठाउनु होला । धन्यवाद ।

यो खबर पढेर तपाईलाई कस्तो महसुस भयो ?

प्रतिक्रिया

ताजा अपडेट
विपक्षी दलको विरोधका कारण प्रदेशसभा बैठक अवरुद्ध
२०८२ असार २५, बुधबार
उपराष्ट्रपति यादव र फ्रान्सेली राजदूतबिच शिष्टाचार भेट
२०८२ असार २५, बुधबार
‘पार्टी नेतृत्वको विषयमा छलफल गर्ने बेला भएको छैन’ – महासचिव पोखरेल
२०८२ असार २५, बुधबार
स्पेन भ्रमणलाई लिएर फैलिएको भ्रमप्रति परराष्ट्र मन्त्रालयको आपत्ति, भ्रामक समाचारमा विश्वास नगर्न आग्रह
२०८२ असार २५, बुधबार
राप्रपा अनुशासन आयोगमा कार्की, प्रवक्ता लावती पदमुक्त
२०८२ असार २५, बुधबार
पोखरा विश्वविद्यालयको सिनेटः एक अर्ब ५४ करोडको बजेट पारित
२०८२ असार २५, बुधबार
त्रिविका नवनियुक्त उपकुुलपतिले लिए पद तथा गाेपनियताको सपथ
२०८२ असार २५, बुधबार