लोकतान्त्रिक पद्धतिका लागि नेतृत्व परिवर्तन – रामचन्द्र पौडेल

नेपाली कांग्रेस अहिले चौधौं महाधिवेशनको प्रक्रियामा जुटेको छ । सैद्धान्तिक रूपमा महाधिवेशनको अर्थ नबुझ्ने त कोही नहोला, तर यक्षप्रश्न हामीले महाधिवेशनमार्फत पार्टीले अवलम्बन गरेका सिद्धान्त, त्यस सिद्धान्तअनुरूप नीति तथा नेतृत्व र नीतिअनुरूपका कार्यक्रम निर्माण र कार्यान्वयन गर्ने सुनिश्चितता दिन सक्यौं कि सकेनौं भन्ने हो ।

कानुनी औपचारिकताका निमित्त गरिने महाधिवेशनले पार्टीको ऐतिहासिक जिम्मेवारी पूरा गर्ने प्रणालीको विकास गर्न सक्तैन । त्यसैले महाधिवेशनका सन्दर्भमा लोकतन्त्रप्रति आस्थावान् कार्यकर्ताहरूले कांग्रेसको सिद्धान्त के हो, यी सिद्धान्तहरूलाई लागू गर्न कस्तो नेतृत्व चाहिन्छ, विगतका नेतृत्वमा केकस्ता कमजोरी र सबल पक्षहरू रहे भन्नेबारे विवेचना गर्नु आवश्यक छ । अहिले कांग्रेसको अवस्था कस्तो छ र यो अवस्थाका निम्ति को–कति जिम्मेवार छ भन्नेजस्ता सैद्धान्तिक र व्यावहारिक पक्षमा पनि गहन विचार गर्नुपर्छ ।

नेपाली कांग्रेसको अवस्था

मुलुकमा लोकतन्त्रको स्थापना र रक्षाका निमित्त कांग्रेसले सधैं अग्रमोर्चामा रहेर काम गरेको छ । कांग्रेस नेपालमा लोकतान्त्रिक पद्धतिको मापदण्ड बनेको छ । तर, कांग्रेसको आफ्नै अवस्था भने लोकतन्त्रको आदर्शअनुरूप हुन सकेको देखिँदैन । निरंकुश जहानियाँ शासनविरुद्ध २००७ सालमा क्रान्ति गरेको, तानाशाही पञ्चायतविरुद्ध निरन्तर ३० वर्ष लडेको, लोकतन्त्रको पुनःस्थापनाका निमित्त २०४६ र २०६२/६३ सालका जनआन्दोलनको नेतृत्व गरेको, नयाँ संविधान जारी गर्न अगुवाइ गरेको पार्टी कांग्रेसमा अहिले आन्तरिक लोकतन्त्रको अभाव खड्किँदै छ । संसदीय निर्वाचनमा कम्युनिस्टहरूसँग हार बेहोर्नुपरेको छ । अहिले विशेष परिस्थितिमा सरकारको नेतृत्व गर्ने अवसर प्राप्त भए पनि कांग्रेसका आदर्श, मूल्य र मान्यताअनुरूप हामीले सरकारमा उपस्थिति जनाउन सकेका छैनौं । कम्युनिस्टहरूको फुटलाई नै अवसरका रूपमा हेर्नुपर्ने अवस्था कांग्रेसका निमित्त गर्वको विषय कदापि होइन ।

पार्टीमा आन्तरिक लोकतन्त्रबिना देशमा लोकतन्त्रको संस्थागत विकास हुन सम्भव छैन ।

लोकतन्त्रप्रति प्रतिबद्ध भएका कारण कांग्रेस विधि र विधानअनुरूप चलोस् भन्ने जनअपेक्षा छ । तर, पार्टी नेतृत्वले पटकपटक विधान मिचेर, यसका व्यवस्थाहरूको ठाडो उल्लंघन गरेर त्यो अपेक्षामाथि कुठाराघात गरेको छ । महाधिवेशनभन्दा एक वर्षअघि वितरण गरिसक्नुपर्ने क्रियाशील सदस्यता महाधिवेशन ढोकैमा आइसक्दा पनि विवादित छ । भ्रातृसंस्थाहरू भताभुंग छन्, विभाग र प्रतिष्ठानमा मनपरीतन्त्र छ । महाधिवेशन सम्पन्न भएको ६ महिनामा पूर्णता दिनुपर्ने विभागहरूलाई गुटको तुलोमा जोख्दै पाउमा धार्नी थप्ने काम गरिएको छ । नीतिनियम र विधानविपरीत हजारौं चिठी काटिएका छन् ।

राजनीतिप्रति वितृष्णा

अहिले देशको राजनीति विषम मोडमा छ । तीनचौथाइ शताब्दीदेखि लोकतन्त्रका निमित्त गरिएका संघर्षहरूले आशानुरूप परिणाम दिन सकेका छैनन् । आम मानिसमा राजनीतिप्रति नै वितृष्णा पैदा भएको छ । युवाहरू राजनीतिबाट क्रमशः पलायन हुँदै गएका छन् । आम नागरिकमा राजनीति, राजनीतिक दल र नेतृत्व वर्गप्रति सद्भाव र सम्मानभाव घट्दै गएको छ । यस्तो वितृष्णा किन पैदा भयो भन्नेबारे गहन विचार र विश्लेषण गरेर तद्नुरूप नीति तथा कार्यक्रम तय गर्न आवश्यक छ ।

आम नागरिकमा राजनीतिप्रति वितृष्णा पलाउनुको प्रमुख कारण लोकतन्त्रको संस्थागत विकास हुन नसक्नु नै हो । विगत ७५ वर्षदेखि आम नागरिक लोकतन्त्रको स्थापनार्थ र रक्षार्थ लगातार सडकमा उत्रनु परिराखेको छ । तर, लोकतन्त्र केही सीमित स्वार्थी तत्त्वहरूको हतियार भएको छ । लोकतन्त्रलाई चुनावमा सीमित गर्न खोजिएको छ र त्यही चुनाव पनि इमानदारीपूर्वक हुन सकेको छैन ।

आवधिक निर्वाचनले मात्र लोकतन्त्रको ग्यारेन्टी गर्दैन, यो त एउटा संस्कार हो । व्यक्तिव्यक्तिमा लोकतान्त्रिक आचरण, हरेक संस्थामा लोकतान्त्रिक व्यवहार र हरेक पार्टीमा लोकतान्त्रिक संस्कार बस्न सके मात्र लोकतन्त्र मौलाउँछ, लोकतन्त्रको जग मजबुत हुन्छ । आवधिक निर्वाचनका साथै संस्थाहरू पारदर्शी, जिम्मेवार र जवाफदेह भए मात्र लोकतन्त्र मजबुत हुन सक्छ । यसका लागि पार्टीमा आन्तरिक लोकतन्त्र पनि उत्तिकै महत्त्वपूर्ण हुन्छ । अन्ततः देशमा लोकतन्त्रको विकास गर्ने जिम्मेवारी पार्टीहरूको हो । त्यसैले पार्टीमा आन्तरिक लोकतन्त्रबिना देशमा लोकतन्त्रको संस्थागत विकास हुन सम्भव छैन ।

नेता बलिया, पार्टी कमजोर

आफैंले निर्धारण गरेको संगठनको ढाँचाअनुसार, आफैंले बनाएको विधानअनुसार पार्टी चल्न सक्ने कि नसक्ने ? पार्टीमा आन्तरिक लोकतन्त्रको यो प्रश्न बारबार नेपाली कांग्रेसमा उठिरहेको छ । कमजोर पार्टीको बलियो नेता लोकतन्त्रका लागि हितकर मानिँदैन । कुनै पनि लोकतान्त्रिक दलमा नेता होइन नीति अपरिहार्य हुनुपर्छ । विधि, पद्धति र नियम अपरिहार्य हुनुपर्छ । यसो भए मात्रै पार्टीमा आन्तरिक लोकतन्त्र सुनिश्चित हुन्छ । नेताको अनुकूलमा विधि–पद्धति चल्ने हैन, विधि–पद्धतिअनुकूल नेता चल्नुपर्छ । चाहे पार्टी सञ्चालनमा होस् या राज्य, व्यक्ति होइन, विचार र विधि प्रधान हुनुपर्छ ।

यस्ता कुरातर्फ गम्भीर नहुने र विधि–पद्धति आफ्ना सुविधाअनुकूल सञ्चालन गर्ने हो भने यहाँ लोकतान्त्रिक व्यवस्थाको निर्माण हुनै सक्तैन । अहिले नेपालमा जवाफदेहीको अभाव खड्किँदै गएको छ । जनताप्रति उत्तरदायित्वको भावनाको परित्याग भइरहेको छ । जनताले दिएको जिम्मेवारी भुलेर जनप्रतिनिधिले सदनको उपेक्षा गर्ने, संविधानले नदिएको अधिकार प्रयोग गरी प्रतिनिधिसभा नै विघटन गरिदिने र समस्याको समाधान खोज्न राजनीतिक मञ्चभन्दा बाहिर अदालतको शरणमा पुग्नुपर्नेजस्ता अवस्था उत्पन्न भैरहेका छन् । यसरी राजनीतिक क्षेत्र पंगु बन्दै जान थालेपछि, राजनीतिक संस्थाहरूमा भर पर्न नसकिने भएपछि समाधानको खोजीमा कहाँकहाँ पुग्नुपर्ने हो ? अराजकता बढ्दै जाँदा राजनीति कसको हातमा पुग्ने हो ? गम्भीर प्रश्न उठिरहेका छन् ।

आज कांग्रेसलाई आफ्ना नेताहरूका आचरण र व्यवहारमाथि निगरानी राखेर प्रश्न उठाउन सक्ने सक्षम र निडर कार्यकर्ताको आवश्यकता छ । नेताको भक्तिमा लिप्त नभई, मुलाहिजामा नलागी निर्णय दिने र प्रश्न उठाउने आँट कार्यकर्तामा हुनुपर्छ । प्रश्न महाधिवेशनले कसलाई कुन पदमा चयन गर्छ भन्ने मात्र होइन, यसले पार्टीलाई कुन दिशामा लैजान्छ भन्ने हो । कुन विचार र पद्धति स्थापित गर्छ भन्ने मुख्य चासो हो ।

कांग्रेसका भ्रातृसंस्थाहरू भताभुंग छन्, विभाग र प्रतिष्ठानमा मनपरीतन्त्र छ । महाधिवेशन सम्पन्न भएको ६ महिनामा पूर्णता दिनुपर्ने विभागहरूलाई गुटको तुलोमा जोख्दै पाउमा धार्नी थप्ने काम गरिएको छ ।

अहिले नेपाली समाजलाई लोकतन्त्रीकरण गर्ने एवं लोकतान्त्रिक व्यवहार र आचरणमा अभ्यस्त गराउने अभियान नै चलाउनु अपरिहार्य छ । समाजमा यसरी लोकतन्त्रीकरणको अभियान चलाउने अभिभारा बोक्नुपर्ने पार्टी पहिले आफैं आचरण, व्यवहार र अठोटबाट लोकतान्त्रिक हुनु जरुरी छ । अर्थात्, कांग्रेस पार्टीमै आन्तरिक लोकतन्त्र र लोकतन्त्रीकरणको आवश्यकता छ । र, यसका लागि लोकतान्त्रिक र वैचारिक नेतृत्व आवश्यक छ । विचारले नै कुनै पार्टी र समाजलाई अगाडि जाने बाटो देखाउँछ । लोकतान्त्रिक विचार र आचरण नभएको नेतृत्वले न पार्टीलाई रूपान्तरण गर्न सक्छ न त देशलाई नै ।

लोकतन्त्रका निमित्त थकानरहित लडाइँ

प्रथम राष्ट्रपति निर्वाचन प्रसंगमा मेरो नाम अघि सारिँदा मैले गिरिजाबाबुसँग भनेको थिएँ, ‘देशमा लोकतन्त्र अझै सुरक्षित हुन सकेको छैन । लोकतन्त्रको लडाइँ बाँकी नै देख्छु । त्यसैले म त्यो लडाइँ मैदानमै रहेर लड्न चाहन्छु ।’ नभन्दै त्यो बेलाको मेरो अन्दाज आज सही साबित भयो । लोकतन्त्रकै लागि हामीले अहिले पनि लड्नुपरेको छ । त्यो लडाइँ मैले तनहुँको बुल्दी पुल उद्घाटन काण्डदेखि लडिरहेको छु । अधिनायकवादी सोचले अघि बढेको सरकारविरुद्ध बुल्दी पुलबाट सुरु भएको लडाइँ कानुनी मैदानमा पुगेर सकिएको छ । तर, यस्ता लडाइँ फेरि पनि लड्नु नपर्ला भन्न सक्ने अवस्था देखिँदैन ।

अमेरिकी लोकतन्त्रको अहिलेसम्मको इतिहासमा कहिल्यै नभएका कामकुरा लोकतान्त्रिक तरिकाले निर्वाचित राष्ट्रपति डोनल्ड ट्रम्पले गरेर देखाए । सत्ता पाएपछि छोड्नै नचाहने जुन प्रवृत्ति उनले देखाए, त्यो अहिले नेपालमा पनि देखिइराखेको छ । आफ्नै पार्टीको बहुमत भएको संसद् दुईदुई पटक भंग गरेर केपी ओलीले जुन अधिनायकवादी चरित्र देखाए, त्यसविरुद्ध यहाँसम्म लड्नुपर्‍यो । संसद् जोगिएर एउटा खड्को टरे पनि लोकतन्त्रमाथिको संकट अझै टरेको छैन । महत्त्वाकांक्षीहरूबाट लोकतन्त्र जोगाउन मैले आफ्नै पार्टीभित्र पनि अथक संघर्ष गर्नुपरिरहेको छ । जति भोग गरे पनि तृप्त नहुने नेतृत्वको पदलिप्सा, साम–दाम–दण्ड–भेद नीति अपनाएर आफ्नो सत्ता अकण्टक राख्ने प्रवृत्ति र नीतिभन्दा पनि नेतालाई महत्त्व दिने पार्टीहरूभित्रका कार्यकर्ताको बानी–व्यवहार लोकतन्त्रका लागि समस्या बनेका छन् ।

राम्रो काम गरेर ख्याति कमाउन नसक्नु, तिकडमको भरमा सधैं सत्तामा हावी भैरहनु घोर अलोकतान्त्रिक चरित्र हो । तेस्रो विश्वका मुलुकहरू यस्तै म्याकियाभेलियन प्रवृत्तिबाट आक्रान्त छन् । मेरो लक्ष्य भनेको यही प्रवृत्तिलाई परास्त गर्नु हो । मेरो लडाइँ यही प्रवृत्तिका विरुद्धमा छ । उमेरले अनुमति दिन्न कि भनेर विश्राम लिने अवसर मिलेकै छैन । आफ्नै करङ भाँचिने गरी प्रतिगमनविरुद्ध होमिनुपर्ने कर्तव्यको बाध्यता कायमै छ ।

महाधिवेशनको जिम्मेवारी

विषम परिस्थितिबीच हुन लागेको कांग्रेसको चौधौं महाधिवेशन देश र जनताको उज्ज्वल भविष्य निर्माण गर्ने अवसर बन्नुपर्छ । यो महाधिवेशन पार्टीको आन्तरिक लोकतन्त्र मात्र नभएर समग्र राष्ट्रमा लोकतान्त्रिक संस्कृति निर्माण गर्ने अवसर र थलो हुनु आवश्यक छ । माथिका विषयहरू निश्चय पनि महाधिवेशनअन्तर्गतका प्रक्रियामा सहभागी भइरहेका पार्टी कार्यकर्ताहरूका लागि सोचनीय छन् । गुटहरूमा विभाजित कार्यकर्ताले नेताको मात्रै माया गर्ने कि पार्टीको पनि ? पार्टीको मात्रै माया गर्ने कि लोकतन्त्र र देशको पनि ? यी प्रश्नसमेत गम्भीर छन् ।

कुनै देशको भविष्य त्यो देशको राजनीतिक सिद्धान्त, प्रणाली र आचरणले निर्धारण गर्छ । हामी लोकतान्त्रिक समाजवादी सिद्धान्तमा विश्वास राख्ने मानिस हौं । सरकार मात्र होइन, हाम्रो पार्टी पनि यही सिद्धान्तबाट निर्देशित हुनुपर्छ । तर हाम्रो पार्टीमा लोकतान्त्रिक पद्धतिको क्षयीकरण भैराखेको महसुस हुन्छ । विधानअनुरूप नचल्ने, राम्रालाई भन्दा हाम्रालाई मौका दिनेजस्ता कुराले पार्टीको साख गिराएको छ ।

लोकतन्त्रको जीवनाधार एवं जनमत अभिव्यक्तिको आधार आवधिक निर्वाचन हो । यसमा कुनै हेलचेक्य्राइँ हुनु हुँदैन । ‘कम्युनिस्ट फुटे हाम्रो फलिफाप हुनेछ’ भन्ने सोचाइ नादान हो । कांग्रेस आफ्नै दूरदर्शी दृष्टिकोण, खँदिलो विचारशक्ति, संगठनकौशल र निष्ठाको बलमा राष्ट्र र जनताको सेवा गरेर सम्पूर्ण नेपालीलाई आकर्षित गर्ने पार्टी बन्नुपर्छ । कठोर परिश्रम तथा नैतिक र चारित्रिक शक्तिको बलमा बहुसंख्यक मतदाताले सहजै पत्याउने पार्टी बन्नुपर्छ । आफ्ना आदर्श र सिद्धान्त पूरा गर्न कांग्रेसलाई सुदृढ र एकताबद्ध पार्टी पंक्ति आवश्यक पर्छ । भाग्यमा भर पर्ने हैन कर्ममा विश्वास गर्ने कर्मशील कांग्रेस मेरो विश्वास हो । मिहिनेतको फल सारगर्भित हुन्छ, सर्वजन हिताय हुन्छ । लोकतन्त्र वचाउन, राष्ट्र जोगाउन र राष्ट्रको सर्वतोमुखी उन्नति गर्न कर्मशील कांग्रेस चाहिन्छ । त्यसैले काग्रेसको लोकतन्त्रीकरण हुनुपर्छ । जनताको भरोसाको केन्द्र बन्ने गरी पार्टी सुदृढीकरण हुनुपर्छ ।

अन्तमा, कुनै पनि समाजको बानी–बेहोरा र संस्कारलाई त्यो देशको नेतृत्व वर्गको संस्कारले असर पार्छ भन्नेमा म विश्वास गर्छु । जर्ज वासिङ्टन, चर्चिल, महात्मा गान्धी, मन्डेला यसका उदाहरणहरू हुन् । सत्तरी वर्षको संघर्षबाट निर्माण भएको अहिलेको बहुलवादमा आधारित बहुदलीय लोकतान्त्रिक संसदीय प्रणालीका पनि कतिपय कमजोरी होलान् । समसामयिक सुधारका साथ यसैलाई चिरस्थायी बनाएर अघि लानुको विकल्प नेपालसँग छैन । बारम्बारको अस्थिरता र नयाँनयाँ प्रयोग अब नेपालले धान्न सक्तैन । यसैअन्तर्गत अकुण्ठित मौलिक हक, विधिको शासन र सुसभ्य समाज निर्माण हाम्रो लक्ष्य हो ।

नेपाली कांग्रेसको वर्तमान नेतृत्व पार्टीलाई क्षयीकरण गर्न उद्यत छ । निष्ठावान् कार्यकर्ताको अवमूल्यन, पार्टीको विधान र सिद्धान्तप्रति पूर्णत उदासीन, सीमित कोटरीबाट पार्टी सञ्चालन, स्वार्थी तत्त्वहरूको हालीमुहालीजस्ता कुराले गर्दा पार्टी कम्युनिस्टहरूको फुटमा रमाउनुपर्ने अवस्थामा पुगेको छ । अतः पार्टीलाई पुनर्जीवित गरी पुनः आम नागरिकको आशा र भरोसाको केन्द्र बनाउन आगामी महाधिवेशनले नेतृत्व परिवर्तन गर्नुको विकल्प छैन । कान्तिपुरबाट