नेपाली कांग्रेसको आसन्न महाधिवेशन र लोकतन्त्रको सुढृढीकरण – श्याम प्रसाद मैनाली

प्रारम्भ

नेपाली कांग्रेसमा लामो समयदेखि महाधिवेशनका लागि गरिएको प्रतीक्षाको घडी प्रायः समाप्त भएको छ । लामो समयदेखि लोकतान्त्रिक आन्दोलनमा यस दलको महाधिवेशनले नेपालमा लोकतन्त्रको भविष्य निर्धारण गर्छ । यही कारणले गर्दा सबैतिर यस महाधिवेशनको सन्दर्भमा ध्यान जानु स्वभाविकै हो । वर्तमान समयमा वडा तहबाट सुरु भएको यो महायज्ञ क्षेत्र, जिल्ला, प्रदेश तहका कार्यक्रम क्रमशः सम्पन्न गर्दै यही मंसिर ९ देखि १३ सम्म केन्द्रीय स्तरमा सम्पन्न हुने कार्यतालिका प्रकाशित भई विभिन्न तहमा प्रतिनिधि चयन गर्ने कार्य भइराखेको छ । ठूलो उत्साहका साथ सहभागी हँुदै गरेका कार्यकर्ता र स्वतन्त्रताप्रेमी लोकतन्त्रवादीहरूका बीच धेरै प्रकारका कौतुहल उजागर भइराखेका छन् । धार्मिक, आर्थिक, राजनीतिक र सामाजिकजस्ता चार स्वतन्त्रताका साथै राष्ट्रियता, समाजवाद, प्रजातन्त्र र धार्मिक सहिष्णुताजस्ता चार आस्थाका आधारमा अघिबढेको नेपाली कांग्रेसको राजनीतिले यी लक्ष्य एवं गन्तव्य चुम्न सकून् भन्ने सदिच्छा राख्ने प्रजातन्त्रवादी र इमानदार राजनीतिक कार्यकर्ताहरूको अन्तरआत्मादेखिको चाहनालाई यसले पूरा गर्न सक्नेगरी अघि बढ्न पार्टी सक्षम हुनुपर्ने अवस्था छ । यस अर्थमा यस महाधिवेशनको महत्व अत्यन्त ज्यादा छ र यसलाई देश विदेश सबैतिरबाट उत्साहका साथ प्रतीक्षा गरिराखेका छन् । नेपाली कांग्रेसका इमानदार कार्यकर्ताबीच यस दल र प्रजातन्त्रको भविष्यबारेमा चिन्तन गर्दै केही विषयमा विश्लेषन हुन थालेको छ । आलेख यही विषयमा केन्द्रित छ ।

नेतृत्वको चयन

नेतृत्व चयनका विषयमा मतदाता द्विविधामा छन् । अहिलेसम्म बजारमा प्रचारमा आएका नामहरूमध्ये कसलाई चयन गर्ने हो ? भन्ने सन्दर्भ कठिन भएको छ किनकि बजारमा प्रतिस्पर्धीहरू धेरै छन् । यो प्रतिस्पर्धा कुनै सिद्धान्त, आदर्श, विचारमा निहित रहेर भएको अवस्था छैन, व्यक्तिगत प्रतिस्पर्धा मात्र देखिएको छ । सरकारमा रहँदा र दलकै नेतृत्व तहमा रहँदा अधिकांश प्रत्यासीहरूको परीक्षण भइसकेकाले पनि मतदाता धेरै उत्साही बन्न सकेको स्थिति छैन । बीपीलाई भजाएर उनकै निष्ठा र आदर्शबाट भिन्न रही दल र सरकारमा रहेर आफ्ना अभिष्ट मात्र पूरा गर्नेहरूलाई नेतृत्वमा पु¥याएर देशको लोकतान्त्रिक आन्दोलनको गन्तव्य कस्तो हुने हो ? असहज अवस्था छ । नेतृत्वमा पुग्न अग्रसर भएका प्रायः आफ्ना पूर्वजहरूको नामबाट नेतृत्वमा स्थापित हुन खोजिराखेको देखिँदै छ यद्यपि लोकतान्त्रिक आन्दोलनमा वहाहरूको उल्लेखनीय योगदान रहेकोे छ । दोस्रो हो, प्रायः सबै समूह र उपसमूह बनाई राजनीति गरिराखेका छन्, संस्थापन र इतर पक्षका बीच जिम्मेवारीका पदहरूको भागबन्डामा सबै शीषर्थहरू अभ्यस्त भएका छन् र यसलाई स्वाभाविक मान्छन् ।

वर्तमान प्रधानमन्त्री देउवाजीसँग प्रतिस्पर्धा गर्न संस्थापन इत्तर पक्षकाले एकल उम्मेदवार दिने उद्घोष गरेको छ तर सम्भावितमध्ये उनीहरूको साझा उम्मेदवार को हो ? प्रस्ट गर्न सकेको छैन । नेपाली कांग्रेस भएर मात्र प्रतिस्पर्धा गर्न कोही तयार छैनन् । यो प्रवृत्तिको विकास हँुदै गर्दा दलभित्र विग्रहको स्थिति आउन सक्छ । नेपाली कांग्रेस दलको इतिहास अध्ययन गर्दा दुईपटक दलभित्र विभाजन आइसकेको छ । अन्य दलहरूको प्रवृत्ति हेरेर पनि पाठ सिक्नुपर्छ । गुटका आधारमा मात्र राजनीति अघि बढाउने हो भने लोकतान्त्रिक संस्कारमा प्रश्न चिह्न खडा हुन सक्छ र लोकतान्त्रिक अभ्यासबाट चुनिएकाहरूको नेतृत्वलाई अस्वीकार गर्ने अवस्था आउन सक्छ । लोकतान्त्रिक दलका लागि यो अत्यन्त आपत्तिजनक विषय हुनेछ । दलभित्र कार्यकर्ता होइन अनुयायीहरूको झुन्ड तयार पारिँदै छ परिणाम हो यी मतदाताहरुमा आफ्ना नेतृत्व वर्गका र नेतृत्व लिन अग्रसर भएकाहरूलाई सकारात्मक दबाब दिन सक्ने क्षमता र उत्साह देखिएन । नेतृत्व लिन अग्रसर भएकाहरूमा गणितीय हिसाबकिताब मात्र ज्यादा देखिएको छ । प्रथम चरणमा विजयी हुन नसके दोस्रो चरणमा समूहगत ध्रुवीकरण गराई आफ्नो पक्षमा आकर्षित गर्ने रणनीति प्रायः सबैमा देखिन्छ, यो व्यक्तिवादी सोच मात्र हो । यस अवस्थामा अभ्यस्त नेतृत्वले नेपाली कांग्रेसले निर्धारण गरेको प्रजातन्त्र, समाजवाद र राष्ट्रियताको गन्तव्य प्राप्त गर्न सक्दैन ।

युवाहरूको सहभागिता

यस दलभित्र युवामा उत्साह जोस र जागरको वृद्धि भइराखेको छ । १३आंै महाधिवेशनमा साढे ४ लाखले क्रियाशील सदस्यता लिएकोमा यसपटक यो संख्या ९ लाख पुग्ने अनुमान गरिँदै छ । गत महाधिवेशनको भन्दा दोब्बर संख्यामा क्रियाशील सदस्य हुने स्थिति छ, समग्रमा करिब ४० प्रतिशत सहभागिता युवाहरूको हुने अवस्था छ । नेपालको जनसंख्याभित्र करिब ४५ प्रतिशत युवा छन् । जनसंख्याको अनुपातमा नै दलभित्र युवाको प्रतिनिधित्व देखिएको छ । ज्येष्ठ नागरिकको संख्या २० प्रतिशतबाट बढ्ने अवस्था छैन । परिवर्तनका वाहक सबैतिर युवा नै देखिन्छन् । उत्पादन, उत्पादकत्व र प्रगतिका द्योतक भनेकै युवा हुन् । यति ठूलो संख्यामा क्रियाशील सदस्य हुनुभनेको केन्द्रीय महाधिवेशनमा समेत युवाहरूको मत निर्णायक हुनु हो । युवाहरूले आफ्नो क्षमता प्रदर्शन गर्न सक्दा शीर्षस्थ नेताहरूको अनुभव र त्यागलाई सम्मान गर्दै उनीहरूबाट प्राप्त हुने उपयुक्त मार्गदर्शनलाई आत्मसात् गर्दै दलको नेतृत्व युवाहरूमा आउन सक्ने सम्भावना देखिनु हो ।

नेपाली कांग्रेसको इतिहास हेर्दा लामो समयसम्म युवाहरूले नै नेतृत्व सम्हालेको मात्र नभई दलको विश्वसनीयतासमेत जनस्तरमा स्थापित गर्न सफल भएको देखिन्छ ।

नेपाली कांग्रेसको इतिहास हेर्दा लामो समयसम्म युवाहरूले नै नेतृत्व सम्हालेको मात्र नभई दलको विश्वसनीयता समेत जनस्तरमा स्थापित गर्न सफल भएका छन् । उदाहरणका लागि २०४६ साल पहिलाको नेतृत्वको अध्ययन गरौं । बीपी र मातृकाले क्रमशः ४० र ३७ वर्षकै उमेरमा दलको नेतृत्व लिएका थिए । सुवर्णजी र गणेशमानजीले पनि नेतृत्वको दाबी युवाअवस्था मै गर्नुभएको थियो । किसुनजी २७ वर्षकै उमेरमा सभामुख बन्नुभएको थियो । २०४६ सालपश्चात् पनि पौडेलजी ६० वर्षभन्दा कम उमेरमै सभामुख बन्नुभएको हो । यस अवधिमा प्रायः अन्य अवधिको तुलना गर्दा राम्रै काम भएका थिए । त्यसैले नेपाली कांग्रेसभित्र युवाहरूको नेतृत्वको आवश्यकता देखिएको छ ।

आस्था, सिद्धान्त र विचारका आधारमा दलको नेतृत्व

नेपाली कांग्रेस समाजवाद, प्रजातन्त्र र राष्ट्रियताको पक्षमा रहने मार्गबाट सिद्धान्तः बिमुख भएको छैन । अभिव्यक्तिमा बीपीका विचार र मान्यतालाई आत्मसात् गर्दै आएको छ तर व्यवहारमा यस दिशामा निखार आउन सकेको छैन । दलमा आस्था, सिद्धान्त र विचारमा निखार आउन जरुरी छ । लोकतन्त्रको अभ्यासका सम्बन्धमा समेत कमजोरी देखिएका छन् । संविधान निर्माणकै विषयमा विश्लेषण नगर्दा वर्तमान संविधानले ल्याएका महत्वपूर्ण उपलब्धि संघीयता, धर्म निरपेक्षता र गणतन्त्र नेपाली कांग्रेसको एजेन्डा हो वा होइन ? यदि हो भने प्रजातन्त्रको संरक्षकका रूपमा लामो समयदेखि कुर्वानी गर्दै आएको यस दलले यसको परीक्षण जनताबाट गराउन सक्नुपथ्र्याे । बीपीको राष्ट्रिय मेलमिलापको नीतिलाई समयसापेक्ष नभएको उद्घोष गर्न सक्नुपथ्र्याे । राजसंस्था देशका लागि अनुत्पादक रहेको निष्कर्षका साथ जनतासामु उपस्थिति दिन सक्नुपथ्र्याे । संविधान निर्माणको सम्बन्धमा आफ्ना एजेन्डा पारदर्शी बनाउनु उपयुक्त हुने थियो, सबै राष्ट्रिय दलबीच सर्वसम्मतिका आधारमा निर्णय लिइने नीति अवलम्बन गरी समझदारीका आधारमा संविधान निर्माण गर्नु हुने थिएन । द्वन्द्वरतपक्ष र संसद्वादी कम्युनिस्टहरूको एजेन्डामा नेपाली कांग्रेसजस्तो ऐतिहासिक दल समाहित हुनु इमानदार र समर्पित कार्यकर्ताका लागि ठूलो चोट पुग्नु हो । यस्ता संगीन विषयमा यस दलले प्रत्यक्ष प्रजातान्त्रिक अभ्यास गराउन सबै दलहरूलाई मतैक्यता गराउनु जरुरी थियो । यसबाट नेका चुकेर अप्ठेरो अवस्थामा संविधान जारी गरेको हो ।

समाजवादको सिद्धान्तलाई नीति तथा कार्यक्रमले सम्बोधन गर्नु जरुरी थियो । उत्पादनमा वृद्धि गरेर मात्र प्रजातान्त्रिक समाजवादमा पुग्न सकिने नेकाको घोषित नीति हो । साम्यवादीहरूको जस्तो समानतावादी सिद्धान्तको कार्यन्वयनमा गैरलोकतान्त्रिक क्रियाकलाप र शैलीको अवलम्बन गर्न नेकाले सक्दैन, यसका लागि नीतिहरूले किसान र मजदुर तथा निरपेक्ष गरिबीको रेखामुनि रहेका वर्गका लागि सम्बोधन गर्नु जरुरी छ । रोजगारीको व्यवस्था, आधुनिक प्रविधिको अवलम्बन, विकेन्द्रित शासन प्रणालीको कार्यन्वयन, प्रगतिशील करका साथै प्रगतिशील दण्डको व्यवस्था, आत्मनिर्भर अर्थव्यवस्था, सामाजिक सुरक्षाको प्रत्याभूति, कमजोर र पछि परेकाहरूलाई राष्ट्रले संरक्षकत्व प्रदान गरी समान बनाउने पवित्र उद्देश्यका आधारमा शासन सञ्चालन गर्नु नै समाजवादउन्मुख हुनु हो । यसमा व्यवहारमा निखार आउने गरी प्रस्तुत हुनु जरुरी छ । हालसम्मको अवस्थालाई दृष्टिगत गर्दा नेताहरूमा विचार र सिद्धान्तकै हिसाबमा द्विविधा देखिन्छ ।

नीति, कार्यक्रम, इमानदारिता, सच्चरित्रताका आधारमा जनताको विश्वास आर्जन गर्न नेपाली कांग्रेस लागिपर्नुपर्छ ।

नेकाको यस महाधिवेशनले आगामी निर्वाचनका लागि मतदाताहरूलाई यस दलको एजेन्डामा समाहित गर्न सक्ने गरी निर्णय लिनु जरुरी हुन्छ । हालसम्मका सरकारले राम्रो प्रभाव विविध कारणहरूले गर्दा जनमानसमा पार्न सकेको छैन । नेपाली कांग्रेसको आधारक्षेत्र तराई हो, क्षेत्रीय दलका रूपमा यस क्षेत्रका धेरैवटा दलहरू देखिँदा यसको आधारशीला कमजोर भएको छ । कम्युनिस्ट कमजोर हुँदा नेका बलियो हुने आधारमा राजनीति परिचालित छ । जनताको मन मस्तिस्कमा राज गरेको यस दलले आफ्नै एकल प्रयासमा साम्यवादी शक्तिलाई परास्त गर्न सक्नुपर्छ । साम्यवादीहरूसँग मिलिजुली सरकारमा जाने र निर्वाचनमा यिनै विपरीत धारका दलहरूसँग चुनावी गठबन्धन गर्दै अघि बढ्नु भनेको नेका कमजोर हुनु हो । यसको समीक्षा महाधिवेशनले गर्नुपर्छ । बीपीले साम्यवादीसँग कहिले पनि गठबन्धन गर्नुभएन । गैरलोकतान्त्रिक शक्तिसँग लोकतान्त्रिक शक्तिले गठबन्धन गर्ने होइन प्रतिस्पर्धा गर्नेमा बीपी विश्वस्त हुनुहुन्थ्यो । नीति, कार्यक्रम, इमानदारिता, सच्चरित्रताका आधारमा जनताको विश्वास आर्जन गर्न नेका लागि पर्नुपर्छ । आफ्ना नजिकका नाता, इष्टमित्रलाई चयन गर्दै जिम्मेवारी प्रदान गर्दा सिद्धान्तनिष्ठ नेता तथा कार्यकर्ता सधंै पछि पर्छन् । यसमा लोकतान्त्रिक दल अन्य दलहरूभन्दा विशेष गम्भीर हुनु जरुरी छ ।

देश भ्रष्टाचारबाट आक्रान्त छ, स्वार्थसँग गठजोड भएका अथवा स्वार्थको संघर्ष देखिनेगरी कार्य गर्न, नीति निर्माण गर्न र निर्णय लिन नेपालको राजनीतिले अभ्यस्तता प्राप्त गरिराखेको छ । ठूला भ्रष्टाचारीहरूलाई कुनै आग्रह र पूर्वाग्रहबिना कडा कारबाही गर्नेगरी नियन्त्रक निकायलाई कानुनी अधिकार प्रदान गरी सहज बनाई उत्साहित गर्नुपर्दछ । यसमा डेनमार्क, नर्वे, स्विडेन आदिका असल अभ्यासहरू हाम्रो सन्दर्भमा कार्यन्वयन गर्नु जरुरी छ । यस अवस्थामा मात्र भ्रष्टाचारमा कमी आउन सक्छ । हालको अवस्थालाई यथावत् निरन्तरता प्रदान गर्दा देशमा भ्रष्टाचार अझै व्याप्त हुनेछ । भ्रष्टाचार नियन्त्रक अभावमा सुशासनको दिशामा प्रगति गर्न सकिँदैन, यसमा बृहत् छलफल गरी दलको स्पस्ट धारणा अवको नेतृत्वले दिन सक्नुपर्दछ । राष्ट्रिय ढुकुटीको दुरुपयोगलाई नेपाली जनताले अत्यन्त आपत्तिजनक हिसाबले लिएका छन् । नवधनाढ्य विशिष्टहरूले उपचार खर्चलगायत विविध प्रयोजनमा सरकारी ढुकुटीबाट सहायता लिने र दिनेकार्य शीघ्र रोकिनुपर्छ । जनताले सबैको सत्तामा पुग्नुपूर्व र हालको अवस्थामा समेत आर्थिक अवस्थाको अभिलेख आफ्नो मन मस्तिस्कमा राम्ररी राखेका छन् । यी सबै पक्षहरूको प्रभावका आधारमा निर्वाचनमा देशका सचेत नागरिकहरूले आफ्नो निर्णय लिने गर्छन् । यसलाई गौण आँकलन गर्न मिल्दैन ।

वैचारिक चिन्तनकै बारेमा विश्लेषण गरिरहँदा देशले अवलम्बन गरिआएको संघीयता र धर्म निरपेक्षताबारे दलका नेताबीच मतैक्यता र प्रस्ट धारणा देखिँदैन । यसका लागि दलले स्पस्ट एजेन्डा तयार गरी नेपाली जनतालाई सुसूचित गराई तत्पश्चात् यस्ता राष्ट्रिय महत्वका मुद्दामा समान अभिव्यक्ति दिने मतैक्यता दलभित्र हुनु जरुरी छ ।

उल्लेखित परिवेशमा नेतृत्वका दाबेदारहरूलाई आफ्नो धारणा प्रष्ट गर्न लगाई मुद्दाका आधारमा आगामी नेतृत्व चयन गर्ने स्पष्ट सोच सबै कार्यकर्ताहरूमा हुनुपर्छ । यसका लागि शीघ्र सबैै नेताहरूलाई एकै स्थानमा राखी लोकतान्त्रिक दलको आगामी रणनीति, एजेन्डा र दुरदृष्टिबारेमा मतैक्यता गराई यी एजेन्डासहित दललाई अग्रगामी दिशातर्फ उन्मुख गराउन प्रतिबद्ध नेतालाई आगामी अवधिका लागि महाधिवेशनबाट निर्वाचित गरी पठाउनु उपयुक्त हुन्छ । यसका लागि दलका युवाहरूले दबाबसमेत दिई यो वातावरण तयार पार्दा मात्र यस दलको र देशको प्रजातन्त्रको भविष्य सुनिश्चित छ । राजधानी दैनिक