समावेशी लोकतन्त्र र विकास – प्रकाश पन्थ

नेपालको संविधानको मुटु भनेकै समावेशी लोकतन्त्र र समावेशी विकास हो । समावेशी लोकतन्त्र एक राजनीतिक सिद्धान्त हो, जसले लोकतन्त्रको महत्वलाई निर्णय गर्ने माध्यमका रूपमा मात्र नभई राज्यलाई नै व्यवस्थित गर्ने माध्यमका रूपमा पनि जोड दिन्छ ।

यस सिद्धान्तअनुसार साँच्चै लोकतान्त्रिक राज्यले निर्णय प्रक्रियामा सबै वर्ग, क्षेत्र, लिंग, समुदायका सबै व्यक्तिको समान धारणा छ र सबै व्यक्ति राज्यको राजनीतिक, आर्थिक र सामाजिक क्षेत्रमा सहभागी हुन सक्षम छन् भन्ने सुनिश्चित गर्छ । यसले शक्तिको विकेन्द्रीकरण, सहभागितामूलक संरचनाको निर्माण र सीमान्तकृत समूहको सशक्तीकरणको वकालत गर्छ ।

यस सिद्धान्तले लोकतन्त्रलाई राजनीतिक प्रणालीका रूपमा मात्र नभई आर्थिक र सामाजिक आयाम समावेश गर्ने जीवन पद्धतिका रूपमा पनि हेर्छ । समावेशी लोकतन्त्रले राज्यका सबै वर्ग, क्षेत्र, लिंग, समुदायबीच सहभागिता, विचार विमर्श र सहकार्यलाई प्रवद्र्धन गर्ने संस्था र अभ्यास सिर्जना गर्ने आवश्यकतालाई जोड दिन्छ । यसले आर्थिक लोकतन्त्रको महŒवलाई पनि हाइलाइट गर्छ, जसमा कार्यस्थलको लोकतान्त्रीकरण र आर्थिक शक्ति तथा स्रोतहरूको वितरण सबै वर्ग, क्षेत्र, लिंग एवं समुदायका सबै व्यक्तिबीच समान रूपमा समावेश हुन्छ ।

समावेशी विकास आर्थिक वृद्धिको एउटा दृष्टिकोण हो, जसको उद्देश्य सामाजिक, आर्थिक वा सांस्कृतिक पृष्ठभूमि जस्तोसुकै भए पनि सबै वर्ग, क्षेत्र, लिंग, समुदायका व्यक्तिलाई सहभागी हुने र त्यसबाट लाभान्वित हुने अवसर सिर्जना गर्ने लक्ष्य राखेको हुन्छ । समानता प्रवद्र्धन गर्नु, गरिबी घटाउनु र राज्यका सबै नागरिक विशेषगरी सीमान्तकृत वा पछाडि परेका वर्ग, समुदायको कल्याण गर्नु नै समावेशी विकासको लक्ष्य हो ।

सामाजिक, आर्थिक स्थिति जस्तोसुकै भए पनि समावेशी विकासले सबै व्यक्तिको शिक्षा, स्वास्थ्य सेवा र आधारभूत सेवामा पहुँच प्रवद्र्धन गर्ने नीति र कार्यक्रम सिर्जना गर्ने आवश्यकतालाई जोड दिन्छ । यसले रोजगारीका अवसर सिर्जना गर्ने तथा साना र मझौला उद्यमको विकासलाई समर्थन गर्ने महत्वलाई पनि हाइलाइट गर्छ, जसले स्थानीय समुदायमा रोजगारी सिर्जना गर्न र आर्थिक वृद्धिलाई प्रोत्साहित गर्न मद्दत गर्छ ।

समावेशी विकासले वातावरणीय दिगोपन र सामाजिक न्यायको महत्वलाई पनि मान्यता दिन्छ । यसले पर्यावरण संरक्षण र प्राकृतिक स्रोतहरूको संरक्षणसँग आर्थिक वृद्धिलाई सन्तुलनमा राख्ने आवश्यकतालाई जोड दिन्छ । यसले सामाजिक न्यायको महत्वलाई पनि मान्यता दिन्छ, जसमा सबै वर्ग, क्षेत्र, लिंग, समुदायका सबै व्यक्तिका लागि समानता, मानव अधिकार र सामाजिक समावेशीकरणको प्रवद्र्धन समावेश भएको हुन्छ ।

नेपालको संविधानले लोकतान्त्रिक समाजवादलाई आत्मसात् गरेको छ । सबै वर्ग, क्षेत्र, लिंग, समुदायका सबै व्यक्तिको आवश्यकता पूरा गर्न लोकतान्त्रिक रूपमा अर्थतन्त्र चलाउनुपर्छ । सरकारले अर्थतन्त्रलाई नियमन गर्न र स्वास्थ्य सेवा, शिक्षा, आवास, किसान तथा मजदुरलाई सामाजिक सुरक्षा तथा राहतजस्ता आवश्यक वस्तु र सेवामा सबैको पहुँच सुनिश्चित गर्नुपर्छ ।

लोकतान्त्रिक समाजवादीले पनि नियमित निर्वाचन र नागरिक स्वतन्त्रता र व्यक्तिगत अधिकार संरक्षणसाथ सरकारको लोकतान्त्रिक नियन्त्रण र जवाफदेहिताको वकालत गर्नुपर्छ । लोकतान्त्रिक समाजवादले सामाजिक र आर्थिक समानता प्रवद्र्धन गर्ने, गरिबी र असमानता घटाउने र अझ न्यायपूर्ण र निष्पक्ष समाज निर्माण गर्ने महत्वलाई जोड दिन्छ । यसमा प्रायः प्रगतिशील कर, विश्वव्यापी स्वास्थ्य सेवा, निःशुल्क शिक्षा, किफायती आवासजस्ता नीति समावेश हुन्छन् । लोकतान्त्रिक समाजवादले निर्वाचन र तल्लो तहको सक्रियताजस्ता लोकतान्त्रिक माध्यमबाट आफ्ना लक्ष्य प्राप्त गर्न खोज्छ ।

समावेशी लोकतन्त्रमा कार्यस्थलको लोकतान्त्रीकरण र आर्थिक शक्ति तथा स्रोतहरूको सबै वर्ग, क्षेत्र, लिंग एवं समुदायका व्यक्तिबीच समान रूपमा वितरण हुन्छ

आर्थिक, सामाजिक र वातावरणीय विकास नै दिगो विकास हो । जसले भविष्यका पुस्ताका आफ्नै आवश्यकता पूरा गर्ने क्षमतामा सम्झौता नगरी वर्तमान आवश्यकता पूरा गर्छ । यो विकासको दृष्टिकोण हो, जसले विकासको आर्थिक, सामाजिक र वातावरणीय आयामलाई दीर्घकालीन रूपमा समतामूलक र दिगो रूपमा सन्तुलन गर्न खोज्छ ।

दिगो विकासका लागि अर्थतन्त्र, समाज र वातावरणबीचको अन्तरनिर्भरतालाई ध्यानमा राखेर विकासको समग्र दृष्टिकोण चाहिन्छ । यसमा प्राकृतिक स्रोत तथा इकोसिस्टमलाई नोक्सान नगरी आवश्यकता पूरा गर्ने उपाय अवलम्बन गर्नुपर्छ । दिगो विकास सबैका लागि थप समतामूलक र दिगो विश्व प्राप्त गर्नका लागि महत्वपूर्ण ढाँचा हो । यसका लागि विश्वभरका व्यक्ति, समुदाय र सरकारको सहकार्य र प्रतिबद्धता आवश्यक हुन्छ ।

नेपालको संविधानले आर्थिक समानताको सवाललाई जोड दिएको छ । आर्थिक समानताले यस्तो राज्यलाई जनाउँछ, जहाँ विभिन्न वर्ग, क्षेत्र, लिंग र समुदायमा सबैको आर्थिक स्रोत, अवसर र परिणाममा समान पहुँच हुन्छ । सबै व्यक्तिलाई सफल र समृद्धिको समान अवसर हुन्छ । आर्थिक समानता सामाजिक न्यायको एक महत्वपूर्ण पक्ष हो र यो समानताका अन्य रूप जस्तै राजनीतिक र सामाजिक समानतासँग घनिष्ठ रूपमा सम्बन्धित छ ।

अहिले आर्थिक असमानता एक महत्वपूर्ण मुद्दाका रूपमा अगाडि आएको छ । जनसंख्याको सानो प्रतिशतले स्रोतको ठूलो भागलाई नियन्त्रण गरिरहेको छ । यसले गरिबी, सामाजिक अशान्ति र राजनीतिक अस्थिरताजस्ता नकारात्मक परिणामको दायरालाई बढावा दिइरहेको छ । आर्थिक समानता हासिल गर्नका लागि आय वितरण, शिक्षा र तालिममा पहुँच र रोजगारीका अवसर जस्ता मुद्दालाई सम्बोधन गर्ने नीति र उपाय आवश्यक पर्छ ।

वास्तवमा राज्य नागरिकप्रति संवेदनशील छ कि छैन भन्ने कुरा सामाजिक न्यायको कसीमा राखेर हेर्ने हो भने छर्लंग हुन्छ । राज्यमा सम्पत्ति, अवसर र विशेषाधिकार वितरणको सन्दर्भमा निष्पक्षता र समानताको अवधारणा नै सामाजिक न्याय हो । यसले जाति, लिंग, यौन झुकाब, सामाजिक र आर्थिक स्थिति वा अन्य विशेषतालाई ध्यान नदिई सबै व्यक्तिलाई स्रोत, फाइदा र अवसरमा समान पहुँच प्रदान गर्ने महत्वलाई जोड दिन्छ । सामाजिक न्यायले राज्यमा प्रणालीगत असमानता र भेदभावलाई सम्बोधन गर्नुपर्छ । सबैका लागि थप न्यायपूर्ण संसार सिर्जना गर्ने लक्ष्य राख्नुपर्छ । यो प्रायः आन्दोलन र अभियानसँग पनि सम्बन्धित छ, जसले मानव अधिकार, समानता र सामाजिक कल्याणलाई बढावा दिन खोज्छ ।

नेपालको संविधानको महत्वपूर्ण स्तम्भ समानुपातिक समावेशी प्रणाली हो । समानुपातिक समावेशीकरण एक अवधारणा हो । यसले सबै वर्ग, क्षेत्र, लिंग, समुदायका विभिन्न समूहको प्रतिनिधित्वलाई जनाउँछ । यसले उनीहरूको समानुपातिक उपस्थिति वा प्रभावलाई प्रतिबिम्बित गर्छ । यसको उद्देश्य सबै समूह, तिनको आकार वा शक्तिलाई ध्यान नदिई, समावेश गरिएको र निर्णय लिने प्रक्रियामा आवाज छ भनी सुनिश्चित गर्नु हो ।

समावेशी लोकतन्त्रले रोजगारीका अवसर सिर्जनासँगै साना र मझौला उद्यमको विकासलाई समर्थन गर्छ र स्थानीय समुदायमा रोजगारी सिर्जना गरी आर्थिक वृद्धिलाई प्रोत्साहित गर्न सघाउँछ 

समानुपातिक समावेशीकरणको लक्ष्य भनेको समानता, विविधता र सामाजिक एकतालाई प्रवद्र्धन गर्नु हो कि सबैलाई राज्यका विभिन्न निकाय र तहमा सहभागी हुने तथा योगदान गर्ने समान अवसर छ भन्ने सुनिश्चित गर्नु हो । यसले समुदायका सबै व्यक्तिलाई मूल्यांकन र सम्मान गर्ने र सबैका लागि आफ्नोपन र समावेशी भावना सिर्जना गर्ने महत्वलाई मान्यता दिन्छ ।

संविधानप्रदत्त सहभागिताको सिद्धान्तले व्यक्ति र समुदायको सक्रिय सहभागिता र उनीहरूको जीवनलाई असर गर्ने निर्णय प्रक्रियामा संलग्नताको महत्वलाई जोड दिन्छ । यसले मानिसलाई प्रभाव पार्ने निर्णयमा भाग लिने अधिकार छ, तिनको सहभागिताले राम्रो नतिजा र थप दिगो समाधान निम्त्याउन सक्छ भनी मान्यता दिन्छ । सहभागिताको सिद्धान्त प्रायः लोकतान्त्रिक र तल्लो तहका आन्दोलनसँग सम्बन्धित हुन्छ, जसले व्यक्ति र समुदायलाई सशक्त बनाउन खोज्छ ।

सामुदायिक विकास, वातावरणीय व्यवस्थापन, स्वास्थ्य हेरचाह र शिक्षासहित विभिन्न क्षेत्रमा सहभागिता सिद्धान्त लागू गरिएको हुन्छ । यसलाई प्रायः सामाजिक न्यायको प्रवद्र्धन र सीमान्तकृत समुदायलाई सशक्तीकरण गर्ने उपकरणका रूपमा प्रयोग गर्नुपर्छ । नेपालको संविधानले समतामूलक समाजको परिकल्पना गरेको छ । सबै व्यक्तिलाई उनीहरूको राजनीतिक, सामाजिक र आर्थिक स्थितिका हिसाबले समान गर्नु नै समतामूलक समाज हो ।

समतावादले सबैलाई सम्मान र मर्यादाका साथ व्यवहार गर्ने महत्वलाई जोड दिन्छ । समतामूलक समाजमा स्रोत निष्पक्ष र समान रूपमा बाँडफाँड गरिन्छ र विभिन्न समूहबीच जीवनस्तर वा आधारभूत आवश्यकताको पहुँचमा भिन्नता हुँदैन । समानतावादले अवसरको समानता प्रवर्द्धनमा समेत जोड दिन्छ र पृष्ठभूमि वा परिस्थिति जस्तोसुकै भए पनि सफल हुने समान अवसर सिर्जना गर्नुपर्छ ।

संविधानसभाबाट संविधान लेख्ने सात दशकदेखिको सपना साकार भएसँगै संविधान जारी भएपछिको पहिलो आमनिर्वाचनमा सबैजसो राजनीतिक दलहरूले समृद्धिको नारा घन्काए । अबको यात्रा समृद्धि हो भनेर ठोकुवा गरे । पूरै मुलुक समृद्धिको यात्रामा उभियो । यो एउटा संविधानले आत्मसात् गरेको सवाल र अवसर थियो । समृद्धिले विशेषगरी आर्थिक र वित्तीय सर्तमा फस्टाउने वा फस्टाउने अवस्थालाई बुझाउँछ । यो सामान्यतया संसाधन, अवसर र जीवनको उच्चस्तरको एक विशिष्ट अवस्था हो ।

समृद्धिलाई जिडिपी, प्रतिव्यक्ति आय, रोजगारी दर, गरिबी दर, शिक्षा र स्वास्थ्य सेवामा पहुँचजस्ता धेरै तरिकामा मापन गर्न सकिन्छ । सुधारिएको जीवनस्तर समृद्धिले सामान्यतया उच्च आम्दानी, स्रोतसाधनमा बढी पहुँच र जीवनयापनमा सुधार ल्याउँछ, जसले राम्रो स्वास्थ्य परिणाम, गरिबी दर घटाउन र जीवनको गुणस्तरमा समग्र सुधार ल्याउन सक्छ ।

बढेको आर्थिक वृद्धि र समृद्ध अर्थतन्त्रले प्रायः लगानी, रोजगारी सिर्जना र सुधारिएको पूर्वाधारमा पु‍र्‍याउँछ, जसले थप आर्थिक वृद्धि र विकास गर्न सक्छ । परिष्कृत अवसर र समृद्धिले मानिसलाई उनीहरूको लक्ष्य पछ्याउन, सम्भावना महसुस गर्न र एक पूर्ण जीवन बिताउन ठूला अवसर प्रदान गर्न सक्छ । राम्रा सामाजिक परिणाम र समृद्धिले ठूलो सामाजिक एकता, बढ्दो राजनीतिक स्थिरता, द्वन्द्व र हिंसा कम गर्न तथा सांस्कृतिक र कलात्मक विकासमा वृद्धि गर्न सक्छ ।

नेपालको संविधानको सफल कार्यान्वयन नै समृद्धि र समुन्नत नेपालको आधार हो । संविधान जारी भएपछिको पहिलो आमनिर्वाचन, ०७४ मा सबै राजनीतिक शक्तिको एउटै नारा, एउटै आवाज थियो, समृद्धि । यसैगरी २०७९ को संविधान जारी भएपछिको दोस्रो आमनिर्वाचनमा सबैजसो राजनीतिक शक्तिको एउटै नारा र प्रतिबद्धता थियो, सुशासन । सुशासनयुक्त र भ्रष्टाचारमुक्त शासन व्यवस्था भएमा मात्र दिगो विकास सम्भव छ । दिगो विकास र सुशासनको मार्गबाटै समृद्धि सम्भव छ । संविधानको धड्कन भनेकै समावेशी लोकतन्त्र र समावेशी विकास हो । नयाँपत्रिका