बैदिककालीन कृषिको मान्यता र आजको बास्तबिकता – लोकनारायण सुबेदी

मानब जीबनका आधारभूत आवश्यकता अन्न र पानी हुन् । घर बस्त्र आदि त्यसपछिका आवश्यकता हुन् । अन्न नै प्रथम कुरा हो । कृषि भनेको पनि मूलतः त्यही अन्न उत्पादनको ब्यबस्था हो । प्रष्ट छ, समुन्नत कृषिले नै भरपेट अन्नको प्रत्याभूति दिन्छ । हाम्रा पुराना शास्त्रहरु पनि अन्न प्रतिष्ठाका धेरै कुराहरुले भरिएका छन् । त्यसमध्ये एक हो —ऐतरेय उपनिषद जसको सम्वन्ध ऋग्बेदसँग छ । तिनमा अन्न र आयुको अन्तर–सम्वन्धको कुरा छ । अन्न नभइकन आयु हुदैन । त्यसैले अन्नलाई ‘अन्नायु’ पनि भनिएको छ । अन्न नभइकन जीवन चल्न सक्तैन । अन्न कृषि कर्मसँग सम्बन्धित कुरा हो । तसर्थ कृषि बिना अन्न उत्पन्न हुन सक्तैन । त्यसैले कृषिको सम्बृद्धि अनिबार्य छ भन्ने कुरा त्यतिबेलैदेखि रहँदै आएको हो ।

हुन पनि ऋग्बेदमा कृषि कार्यहरुको भरीपूर्ण उल्लेख रहेको पाइन्छ । ऋग्बेदका देबता पनि किसानलाई नै बताइएको छ । यसबाटै प्रष्ट मान्न सकिन्छ कि ऋग्बैदिक समाजमा कृषिको कति उच्च प्रतिष्ठा थियो । कृषि त्यतिबेला अत्यन्तै उच्च सम्मानको कर्म थियो । ऋग्बैदिक ऋषिहरुले आफ्ना कबितामा आफ्ना देवहरुलाई पनि कृषि कार्य गर्दै गरेको देखेका र तिनका बारेमा गाएका छन् ।बैदिक समाजमा कृषि नगर्ने कोही पनि मानिस सम्मानित थिएनन् । त्यतिबेला अश्विनी कुमारहरुलाई श्रेष्ठ बैद्य बताइएको छ । तर तिनले पनि हलो जोत्दछन् । इन्द्रले पनि हलो जोत्दछन् । एउटा देबता छन् क्षेत्रपति । उनले पनि कृषि कार्यमा सहयोग पु¥याउँदछन् । बर्षातका देवता पनि कृषिसँगै सम्वन्धित छन् ।

बैदिक समाजमा बर्ण र जातिको बिभाजन भएको देखिदैन । गण समूह आदि थिए । गणका नेता या आस्थाका केन्द्रलाई गणपति भनिने गर्दथ्यो । गणभन्दा ठूलो सामाजिक इकाई थियो जन । ऋग्बेदमा पाँच मूख्य जन समूको बिभिन्न चर्चा गरिएको छ । तिनलाई पञ्चजना, पाञ्चजन्य आदि नामले पुकारिएको छ । त्यस्ता सबै पाँच जन समूह कृषिसँग सम्बन्धित छन् । त्यसैले तिनलाई ‘पञ्चकष्टयाः’ पनि भनिएको छ । यसरी त्यतिबेला कृषिलाई अन्नदायिनी भनेर अति सम्मानित स्थान मिलेको थियो । उत्तर बैदिक कालको साहित्यमा पनि अन्नको ब्यापक महिमा पाइन्छ । अन्न पृथ्वीदेखि आकाशसम्म प्रतिष्ठित छ । तेतरीय उपनिषदमा भनिएको छ ः ‘सबै प्राणी अन्नबाटै पैदा हुन्छन्, अन्नबाटै जीवित रहन्छन् र अन्नमै फर्किन्छन् ।’ ‘अन्नं हि भूतानांश्रेष्ठम्’(अन्न सबैभन्दा श्रेष्ठ कुरा हो । यो सर्बोपरी औषधी – ‘र्सबरेषधय’ हो । त्यसै उपनिषदमा भनिएको छ ः ‘अन्नं न निन्द्यात्’ (अन्नको निन्दा नगर्नु ! ‘तत् ब्रतम्’ (यो त ब्रत हो । प्राण अन्न हो । मानब शरीर यो अन्नको भोक्ता हो । शरीरमा प्राण छ, अन्न प्राण हो। अन्नमा अन्न नै प्रतिष्ठित भइरहेको छ । यस सन्दर्भमा ऋषिको उदात्त घोषणा के छ भने जसले यो कुरा बुझदछन् ती अन्न सम्पन्न र यशस्वी हुन्छन् । अन्न प्राप्ति आवश्यक छ । अन्न अपरिहार्यताको समझ त अझै बढी आवश्यक छ ।

अन्नको आदर प्राचीन भावना हो ।यसै प्रसंगमा अगाडि भनिएको छः ‘अन्नं न परिचक्षीत’ (अन्नको अपहेलना नगर ।यो ब्रत संकल्प हो । जल अन्न हो ।अन्न जल–ज्योति हो । ज्योति–तेजले अन्न लिन्छ । अन्नमा अन्न प्रतिष्ठित छ (‘अन्नम् अन्ने प्रतिष्ठितम्’ । यसमा अझ अगाडि थप के आग्रह गरिएको छ भने — ‘अन्नं बहुकुर्वीत’ — बहुबिधि अन्न पैदा गर । यो ब्रत हो । पृथ्वी अन्न हो, आकाश पनि अन्न हो । पृथ्वीमा आकाश प्रतिष्ठित छ । अन्नमा अन्नको प्रतिष्ठा छ । पृथ्वी, जल, आकाश र तेज अर्थात् वायुलाई अन्न भनिनु अमिल्दो कुरा लाग्न सक्तछ । तर ऋषि बेदान्तको मनोभूमिमा अन्न आवश्यकतामाथि यो टिप्पणी गरिरहेका छन् ।अन्न उत्पादनको कर्म खेतीपाती हो ।किसानी हो । कुनै कारखानामा अन्न उत्पादन हुने गर्दैन ।
तर आज खेतीपाती सर्बनाशतर्फ अभिमुख छ । बैदिक कालको सम्मानित कृषि परम्परा नै ग्रामीण उपमामा आज पनि कतिपय स्थानमा सुन्न पाइन्छ ।

उत्तम खेती मध्यम ब्यापार, निषिद्ध चाकरी(कर्मचारी) भन्ने कुरा बैदिक कालकै कुरा हो ।त्यतिबेला कृषिलाई यसरी सम्मानपूर्ण स्थान दिइएको थियो । तर आज कृषि कर्मलाई त्यस्तो सम्मान र आकर्षण नदिइएकोले गर्दा किसानहरुले नै कृषि कर्म परित्याग गर्ने स्थिति बनेको देखिदैछ । खाद्य सुरक्षा र खाद्य संप्रमूता खतरामा छ । कृषि बिज्ञान र यस सम्वन्धि जानकारी पनि बढेको छ । मौसमको पूर्वानुमानको शक्ति पनि बढेको छ । यी सबै कुराहरु हुँदाहुदै पनि आज कृषि क्षेत्र उपेक्षित छ । किसान ऋणमा डुबेका छन् । उनीहरुको लगानी उठिरहेको छैन । भारत लगायत कतिपय देशमा त किसानहरुले आत्महत्यासम्म पनि गरिरहेका छन् । यी सब कुराले प्रष्ट पार्दछ कि आज कृषि पहिलो प्राथमिकतामा छैन । प्रष्टसँग भन्ने नै हो भने आज त ‘औद्योगिक–ब्यापारिक क्षेत्रमा सुबिधा, कृषि क्षेत्रमा द्विबिधा’ जस्तो कृषिमा नाजुक स्थिति छ । त्यसैले कृषिको चौतर्फी बिकासका लागि जमिन, भूउपयोग, किसान र कृषि समस्यासँग सम्वन्धित समस्याको शिघ्रातिशिघ्र उपचार आजको राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय आवश्यकता बन्न गएको छ । कृषिमा अग्रगामी ब्यापक र आमूल सुधार बिना देशको राष्ट्रिय बजार अभिबृद्धि हुदैन र त्यसो नभइकन राष्ट्रिय औद्योगिकरणले पनि सही दिशा र गति प्राप्त गर्न सक्तैन । यो आजसम्मको अनुभवको यथार्थ निचोड हो ।

यसर्थ मानब जीवनको अपरिहार्य आवश्यकता कृषिको समुन्नतिको कुनै बिकल्प छैन । बिज्ञान र प्रबिधिले आकाश पाताल एक गरिसकेको आजको अत्याधुनिक बिकासको जमानामा पनि कृषि कर्मको कुनै बिकल्प नभएको स्थितिले कृषिको दीगो र शतत बिकासका लागि कृषि र किसानको जीवनमा रहेका जमिन, जल, जंगल, जडीबुटी, जनशक्ति र पर्याबरण सबै क्षेत्रमा रहेका समस्या हल गर्दै पर्याबरण र जनसंख्या मैत्री सर्बब्यापी बैज्ञानिक कृषि बिकासको अनिबार्यता र अपरिहार्यता आज अझ बढ्न गएको छ । बैदिक उत्तरबैदिक कालीन कृषि कर्मप्रतिको उच्च मान्यता र समर्पणले पनि यही वास्तबिकतालाई दर्शाउँदछ । बैदिक कालबाट पनि यसको महत्वलार्य बुझ्न र अबलम्बन गर्न सिके र सके मानब जातिका लागि धेरै उपयोगी हुने कुरा निश्चित छ । लेखक नेपाल कम्युनिष्ट पार्टीका सह-अध्यक्ष हुनुहुन्छ ।