विश्वसनीय नहुँदासम्म खोपको सिफारिस गरिँदैन – डा. रमेशकान्त अधिकारी

इन्फ्लुएन्जा भाइरसले १९१८ मा विश्वभर महामारी गराएको थियो । त्यसविरुद्ध भ्याक्सिन बनाइयो । इन्फ्लुएन्जा भाइरस एक व्यक्तिबाट अर्को व्यक्तिमा मात्रै सर्‍यो । तर, हाल देखिएको कोरोना भाइरस कोभिड–१९ एक व्यक्तिबाट अन्य व्यक्तिमा सर्ने क्रम धेरै बढी देखियो । हाल विश्वका मानिस डराएका कारण एकजना संक्रमित हुँदा त्यसले धेरै व्यक्तिमा सार्ने र संक्रमित व्यक्तिको मृत्यु धेरै गराएका कारणले हो । पछिल्लो समय विशेषगरी वृद्धवृद्धा र दीर्घरोगी यसको सिकार बनेका छन् । अझ ५० वर्षमाथिको मृत्युदर धेरै देखिएको छ ।

कोभिड–१९ले संक्रमित व्यक्तिलाई लक्षण देखिनुअगावै अरूलाई सारिसकेको हुन्छ । यसले गराउने निमोनियाको उपचार सम्भव छैन । यसको लक्षण पनि संक्रमित व्यक्तिअनुसार फरक–फरक देखिएको छ । गन्ध जाने, स्वाद जाने, बेहोस हुने, बिर्सिने, झाडापखाला लाग्ने जस्ता विभिन्न लक्षण देखिएका छन् । जुन संक्रमित व्यक्तिपिच्छे फरक–फरक पनि हुन सक्छ । विश्वका कतिपय देशमा कोरोनाको मृत्युदर निकै छ । तर, नेपालमा देखिएको संक्रमितको संख्याअनुसार मृत्यु कम छ । विकसित देशको अनुपातमा नेपालमा वृद्धवृद्धाको संख्या पनि कम भएकाले मृत्यु अहिलेसम्म न्यून रहेको हुन सक्छ । कतिपय हामीले जानकारी नपाएकाले पनि कम भएको हुन सक्छ ।

कोरोना संक्रमण हुनै नदिने जनस्वास्थ्यको पहिलो प्रयास थियो । तर, सम्भव भएन । संक्रमण समुदायस्तरसम्म फैलियो । यसलाई रोक्न अब खोप मात्रै विकल्प छ । दोस्रो विकल्प, कोरोना भइसकेपछि आइसोलेसनमा राखेर सही उपचार दिने हो । उपचारमा पनि हाल प्लाज्मा र र्‍याम्डेसिभिर चलाइएको छ । यी दुवै विधिले कसैलाई काम गरेको छ भने कसैलाई गरेको छैन । त्यसैले कोरोनाको औषधी यही हो भन्न सकिएको छैन । कोरोना लागेर ठीक भएपछि पनि यसले स्वास्थ्यमा कस्तो असर गर्छ भन्नेबारे हामी जानकार छैनौँ । विश्वव्यापी रूपमा सामाजिक कार्यमा जुट्न, विद्यालय खोल्न एउटा मात्रै विकल्प भनेको अब खोप मात्रै हो ।

खोप निर्माण गर्दा विभिन्न विधि अपनाइएका छन् । कोभिड–१९ गराउने भाइरसलाई मारेर त्यसको एक पार्ट मानिसको शरीरमा दिँदा त्यसले रोग प्रतिरोधी क्षमताको वृद्धि गर्छ र रोग लाग्नबाट जोगाउँछ । पोलियो, हेपटाइटिस ‘ए’ भ्याक्सिन भाइरस मारेर बनाइएको हो । चीनले बनाएको सिनोभ्याक भ्याक्सिनमा यो विधि अपनाइएको छ । अर्को भाइरसलाई कमजोर पारेर पनि खोप बनाउने चलन छ । बिसिजी भ्याक्सिन जीवित भाइरसबाट बनाइएको हो, तर यसको भाइरसलाई कमजोर पारिएको हुन्छ । कतिपयले सम्बन्धित भाइरसलाई अन्य फरक भाइरससँग मिलाएर शरीरभित्र पठाएर पनि एन्टिबडीको विकास गरेका छन् । जस्तै– एस्ट्रजेनेका अक्सफोर्डले यो विधि अपनाएर खोप बनाएको छ ।

हाम्रो राष्ट्रिय खोप सल्लाहकार समितिले सिफारिस नगरी खोप प्रयोगमा ल्याइँदैन । हामी सबै खोपबारे विविध पक्ष केलाएर मात्रै यसको निर्णय लिन्छौँ । सम्बन्धित देश र त्यहाँका विज्ञले राम्रो छ भन्दैमा नेपालमा स्वीकृत हुँदैन ।

त्यस्तै कमजोर पारिएको आरएनए भाइरस उपयोग गरी फाइजर र मोडरनाले खोप बनाएका छन् । रसियाले स्पुतनिक भी खोप पनि अर्को कुनै भाइरससँग जोडेर बनाएको छ । यस्ता विधि अपनाएर दुई सयभन्दा बढी खोपहरू बनिरहेका छन् । तर, अहिले अन्तिम चरणमा भने १०–११ वटा खोप पुगेका छन् । राष्ट्रिय खोप सल्लाहकार समितिले अहिले सरकारलाई कुन रोग प्रचलित छ, उक्त रोगविरुद्ध खोपको उपयोगिता कस्तो छ, कस्ता–कस्ता खोप उपलब्ध र सुरक्षित छन्, खोपको प्रभावकारिता, लागत खर्च र खोपलाई देशव्यापी लैजान के गर्नुपर्छ भनेर सल्लाह दिने काम गर्छ ।

नेपालमा यसको उपस्थिति व्यापक छ । अस्पतालमा कोभिड–१९ का बिरामी भर्ना हुने दर घटेको छैन । हामीले कुन उमेर समूहमा बढी असर पारेको छ भन्ने पनि हेरेका छौँ । दादुरा रुबेलाले पाँच वर्षमुनिका बालबालिकाको मृत्यु गराएको छ । त्यसैले यसको लक्षित समूह पाँच वर्षमुनिको भयो । तर, कोभिडले ५० वर्षभन्दा माथि उमेर समूहको मृत्यु धेरै गराएको छ । त्यसैले यो खोप वृद्धवृद्धालाई आवश्यक देखिएको छ । यता फ्रन्टलाइन स्वास्थ्यकर्मी, एम्बुलेन्स चालक, सुरक्षाकर्मीलाई पनि खोप लगाउन आवश्यक छ । कोभिड नियन्त्रण गर्न खोपबाहेक अरू कुनै विकल्प नभएको निष्कर्षमा विश्व पुगेको छ । आममानिसले साबुनपानीले हात धुने, सामाजिक दूरी कायम गर्ने, मास्क, सेनिटाइजरको प्रयोग गर्दा पनि कोरोना नियन्त्रणमा ल्याउन सकिएन । त्यसैले खोप मात्रै यसको अन्तिम विकल्प हो ।

हामीले मानिसमा खोप लगाउँदा त्यसको प्रभावकारिता हेर्छौं । खोप लगाएका ५० देखि ७० प्रतिशत मानिसलाई कम्तीमा पनि त्यसले काम गर्नुपर्छ । खोपको आवश्यकता महसुस गरेका छौँ, तर भ्याक्सिनको उपलब्धता भएको छैन । हाल तीनवटा भ्याक्सिन मोडरना, फाइजर र एस्ट्रजेनेका अगाडि आएका छन् । ती खोपहरू सुरक्षित भएको कुरा आएको छ । त्यस्तै, चीनको सिनोभ्याकर रसियाको स्पुतनिक भी, तयार भए पनि उनीहरूले अनुसन्धानको सबै रिपोर्ट सार्वजनिक गरेका छैनन् । यति हुँदाहुँदै पनि विश्व स्वास्थ्य संगठनले आपत्कालीन अवस्थामा प्रयोग गर्न अनुमति दिएको छ । बाहिरका वैज्ञानिकले अध्ययन गर्ने वेला नभएकाले त्यो खोप नेपालमा तत्काल सम्भव देखिँदैन ।

खोप प्रभावकारी र सुरक्षित भए पनि त्यसको मूल्य मुख्य चुनौती हो । धनी देशले बजारमा आउनुपूर्व नै आफ्ना नागरिकका लागि खोप सुरक्षित गरिसकेका छन् । त्यसैले उत्पादन भएर बजारमा आउँदा सबैभन्दा पहिला धनी देशले लैजाने हुन् । गरिब देशमा खोप आउने अवस्था हुँदैन । आए पनि गरिब देशले महँगो मूल्य तिर्न सक्दैनन् । ग्लोबल एलायन्स फर भ्याक्सिन एन्ड इम्युनाइजेसन (गाभी) ‘कोभ्याक्स सुविधा’ले नेपालजस्ता गरिब देशका २० प्रतिशत जनतालाई दुई डलरमा खोप उपलब्ध गराउने बताएका छन् । त्यसका लागि खोप बजारमा आउनुपूर्व नै सम्बन्धित राष्ट्रले लिने सहमति गर्नुपर्छ । नेपालले खोप चाहिन्छ भनेर सहमतिपत्र पठाइसकेको छ । खोप ल्याउने, तर हामीसँग भएका जनशक्ति, भण्डारण क्षमताले धान्न सक्छ ? यो फेरि अर्को मुख्य प्रश्न हो । नेपालमा माइनस ७० देखि ८० डिग्री सेन्टिग्रेटको खोप भण्डारण गर्न फ्रिज छैन । अनुसन्धानका लागि भएका केही प्रयोगशालामा मात्रै यस्तो फ्रिज हुन सक्छ । तर, हरेक स्वास्थ्य संस्थामा यो सुविधा छैन । त्यसकारण माइनस ७० मा भण्डारण गर्ने फाइजरको खोप ल्याउन सक्ने अवस्था छैन । एस्ट्रजेनेका र मोडरनाको खोप माइनस २० डिग्री सेन्टिग्रेटमा भण्डारण गर्नुपर्छ, त्यो क्षमता नेपालमा केही बढी छ । खोप लगाउने, वितरण गर्ने विषयमा कुनै समस्या छैन । केही समयको तालिमपछि यो सेवा दिन हाम्रा स्वास्थ्यकर्मी तयार हुन्छन् ।

खोप सुरक्षित भएको पुष्टि भएपछि मात्रै नेपाली जनतामा सो खोपको स्वीकृति दिइनेछ ।

मोडरना, फाइजर र एस्ट्रजेनेकाका खोप डिसेम्बरसम्म बजारमा आउँछन् । यीमध्ये कुनै पनि खोप लिन सकिन्छ । तर, माइनस ७० को तयार भयो भने हाम्रो क्षमताले भ्याउँदैन । ल्याए पनि धेरै ठूलो रकम खर्च हुन्छ । कोभ्याक्स सुविधाअन्तर्गत लिँदा पनि धेरै रकम खर्च हुन्छ । रकम जुटाउन सरकारले विभिन्न प्रकारका कोष तयार पारेको छ । विगतमा कोरोना परीक्षण किट ल्याउँदा कम गुणस्तरको ल्यायो भन्ने विज्ञको गुनासो थियो । अहिले फेरि खोपमा अविश्वासजस्तो देखिएको छ । उहाँहरूको मनमा महँगो खोप ल्याउन लाग्यो भन्ने खालका प्रश्न उब्जिएका होलान्, तर हाम्रो राष्ट्रिय खोप सल्लाहकार समितिले सिफारिस नगरी खोप प्रयोगमा ल्याइँदैनन् । हामी सबै खोपबारे विविध पक्ष केलाएर मात्रै यसको निर्णय लिन्छौँ । चीनको सिनोभ्याक र रसियाको स्पुतनिक भी नामक खोप सस्तोमा उत्पादन भएको छ । उनीहरूले आफ्नो देशमा दर्ता गरे पनि त्यसको प्रभावकारिताबारे गरिने अध्ययन अनुसन्धानको रिपोर्ट सार्वजनिक गरेका छैनन् । सम्बन्धित देश र त्यहाँका विज्ञले राम्रो छ भन्दैमा नेपालमा स्वीकृत हुँदैन । खोपको अनुमति पाउन वैज्ञानिक जर्नलमा राम्ररी विवेचनासहितको प्रकाशन सार्वजनिक हुनुपर्छ ।

रिसर्चका खोप अनुसन्धानका तीन तह हुन्छन् । पहिलो खोप जनावरमा परीक्षण गरिन्छ । दोस्रो चरणमा स्वयंसेवीमा दिएर असर गरे–नगरेको हेरिन्छ । त्यो सन्तोषजनक भएपछि पुनः दोस्रो परीक्षण गरिन्छ, जुन केही ठुलो संख्यामा खोप लगाएर त्यसको प्रभावकारिता हेरिन्छ । अन्तिममा तेस्रो चरणको परीक्षण गरिन्छ, जुन धेरै ठूलो समुदायमा गरिन्छ । हामी दोस्रो तह पार गरिसकेका खोपबारे मात्र अनुसन्धानको विचार गर्छौँ । खोप सुरक्षित भएको पुष्टि भएपछि मात्रै नेपाली जनतामा सो खोप प्रभावकारी हुन्छ–हुँदैन भनेर हेर्न स्वीकृति दिइनेछ । त्यसैले हामी पहिलो र दोस्रो चरणको सफल भएर प्रभावकारी देखिएपछि मात्रै तेस्रो चरणको परीक्षणलाई अनुमति दिनेछौँ । स्वास्थ्य मन्त्रालय र विश्व स्वास्थ्य संगठन डब्लुएचओबीच छलफल गरी खोप लगाउने जोखिम समूहको वर्गीकरण गरिएको छ । कोभ्याक्स सुविधाले दिने २० प्रतिशत खोपमध्ये कोभिडमा काम गर्ने स्वास्थ्यकर्मी तीन प्रतिशतलाई पहिलो चरणमा दिने निर्णय भएको छ । बाँकी १७ प्रतिशतमध्ये ५४ वर्षमाथिका १२ प्रतिशत र ४४ वर्ष नाघेका दीर्घरोगीलाई दुई डलरमा खोप उपलब्ध गराउने भएको हो । २० प्रतिशतलाई दुई डलरमा दिए पनि बाँकी खोप कसरी दिन सक्छौँ भनेर कोभ्याक्स सुविधासँग सरकारले कुरा गरिरहेको छ ।

१५ वर्षमुनिका बालबालिका कम संक्रमित हुने र संक्रमित भएका पनि गम्भीर अवस्थामा धेरै नपुगेका कारण उक्त उमेर समूहलाई अन्तिममा लगाउने योजना छ । कोभ्याक्स सुविधालाई सरकारले आवश्यक तयारी गरिरहेकाले खोप प्रयोगमा कुनै समस्या नभएको भन्दै पत्र पठाइसकेको छ । कोभ्याक्स सुविधाको कोभिडविरुद्धको खोप नयाँ भएकाले उत्पादक कम्पनीले सुरक्षाको ग्यारेन्टी माग गरेको बताएको छ । नयाँ खोप भएकाले यसले के–कस्तो समस्या गराउन सक्छ, थाहा भइसकेको छैन र यसले केही हानि–नोक्सानी वा कसैको मृत्यु भयो भने त्यस्तो मुद्दा आफूलाई लाग्न हुँदैन भन्ने कुराको ग्यारेन्टी माग गरेको छ । सुरक्षाको ग्यारेन्टी नभए किन खोप दिने भन्ने कुरा छ । कोभ्याक्स सुविधाले उत्पादक कम्पनीलाई मुद्दा हाल्न पाइँदैन भनेपछि त्यसका लागि सरकारले काम गर्न बाँकी छ । यो काम स्वास्थ्य मन्त्रालय, अर्थ मन्त्रालय र परराष्ट्र मन्त्रालयले गर्ने हो । नयाँपत्रिका